فنول، نوعی ترکیب آلی سمی و خطرناک بوده که در بسیاری از محصولات خانگی مانند دهانشویه و اسپری های پاک کننده در دوز های پایین وجود دارد. این ماده، بی رنگ یا سفید بوده و رایحه ای شیرین و ملایم دارد. فنول، به دلیل داشتن ویژگی های منحصر به فرد، در تولید بسیاری از محصولات صنعتی کاربرد دارد. با این حال، لازم است هنگام استفاده از این ماده، نکات ایمنی خاصی را در نظر داشت تا منجر به بروز اتفاقات ناگوار نشود. در این مطلب تلاش کردیم، شما را با این ماده مهم و کاربرد های مختلف آن آشنا کرده و سپس، نکات ایمنی مهمی در زمینه استفاده از آن را شرح دهیم.
همان طور که گفته شد فنول نوعی ترکیب آلی، شامل گروه هیدروکسل و یک حلقه آروماتیک است که به وسیله کربن اتم به همدیگر وصل شده اند. فنول، به دلیل داشتن این ترکیبات، با نام های دیگری مانند مونوهیدروکسی بنزن و کربولیک اسید نیز شناخته می شود. این ماده، بسیار مشابه الکل بوده و تنها تفاوت آن با الکل در این است که، پیوند هیدروژنی فنول نسبت به الکل قوی تر و نقطه جوش و میزان حلالیت در آب آن نیز در مقایسه با الکل بیشتر است. فنول، اغلب در دمای اتاق به شکل مایع بی رنگ و جامد سفید رنگ بوده و بسیار سمی و سوزاننده است. این ماده، از جمله قدیمی ترین مواد ضدعفونی کننده است که از زغال سنگ استخراج شده و امروزه، در مقیاس صنعتی از مشتقات نفتی تولید می شود.
به طور کلی فنول مورد استفاده در صنعت، از طریق دو روش هیدرولیز کلروبنزن و اکسیداسیون ایزوپروپیل بنزن تولید می شود. در روش هیدرولیز، کلروبنزن در دمای بالا با یک باز ترکیب شده و منجر به تولید سدیم فنوکسید می شود که با از بین رفتن هیدروژن، فنل تولید خواهد شد. در روش اکسیداسیون نیز، بنزن به وسیله پروپلین و یک کاتالیزور اسیدی به ایزوپروپیل بنزن تبدیل شده و پس از اکسیداسیون، به استون و سپس فنول تبدیل می شود. هر چند، استفاده از این روش در مقایسه با روش اول رایج نیست، با این حال به دلیل تولید دو ماده ضروری و بسیار رایج به نام های استون و فنول، از اهمیت بالایی برخوردار می باشد.
همان طور که گفته شد، استفاده از فنول، به دلیل داشتن ترکیبات و ویژگی های منحصر به فرد، در تولید محصولات خانگی و صنعتی بسیار رایج و پرکاربرد بوده که در ادامه، به بررسی هر کدام از این کاربرد ها می پردازیم:
امروزه از فنول، در بسیاری از محصولات مراقبت پوست مانند کرم های ضدآفتاب، لوسیون های آرایشی، دئودورانت ها، دهانشویه ها، رنگ مو و سایر محصولات آرایشی و بهداشتی استفاده می شود. علاوه بر این، فنول در تولید برخی دارو ها مانند شربت های سرفه، اسپری گلو، دارو های ضد حساسیت و خارش، شامپو های شپش و غیره نیز کاربرد دارد.
امروزه، با افزایش جمعیت و مصرف مواد پلاستیکی، نیاز به رشد صنایع در تولید هر چه بیشتر پلاستیک بیشتر از قبل بوده و علی رغم آسیب های جبران ناپذیر تولید پلاستیک به چرخه محیط زیست، باز هم سالانه بیش از 300 میلیون تن پلاستیک در جهان تولید می شود. یکی از موارد کاربرد فنول نیز در این صنعت رایج بوده که به عنوان پیش ماده مهم و ضروری در صنعت پلاستیک و لاستیک، اپوکسی ها و علف کش ها می باشد.
امروزه، با توجه به نگرانی های موجود در مورد اثرات ضد تغذیه ای برخی از فنول ها، بیش از گذشته بر روی اثرات مفید فنول و استفاده از این ترکیبات به عنوان افزودنی های جایگزین در خوراک دام و طیور تمرکز و کار شده است. با توجه به ممنوعیت استفاده از آنتی بیوتیک در صنایع خوراک دام و طیور، استفاده از این نوع افزودنی های طبیعی برای خوراک دام و طیور بسیار رواج پیدا کرده و از ترکیبات فنولی گیاهان، به عنوان یک منبع آنتی اکسیدان طبیعی در تولید خوراک دام و طیور استفاده می شود. از دیگر مزایای استفاده از فنول در ترکیبات خوراک دام و طیور، می توان به محرک رشد بودن، کیفیت گوشت، عملکرد آنتی اکسیدانی، عملکرد درسیستم ایمنی، عملکرد ضد میکروبی و غیره نیز اشاره کرد.
در صنایع غذایی نیز، استفاده از ترکیبات فنولی بسیار رایج بوده و از آن، به شکل بسیار گسترده ای در بهبود ماندگاری محصولات فاسد شدنی استفاده می شود. انجام این کار، فرصتی برای اعمال فعالیت بیولوژیکی فنول ها بوده و امکان تولید مواد غذایی بدون افزودنی های مصنوعی یا شیمیایی را برای تولید کنندگان فراهم می کند.
یکی دیگر از موارد کاربرد فنول، در صنایع مربوط به پلیمر می باشد. به این صورت که، واکنش فنول با استون منجر به تولید فنول شده که از آن، به شکل گسترده ای در صنایع پلیمری و هم چنین برای سنتز رزین های مختلف اپوکسی و پلی کربنات استفاده می شود.
از فنول، در صنعت چسب و تولید چسب های مختلف نیز استفاده شده که به دلیل پیوند محکم میان فنول موجود در چسب و لیگنین چوب، کیفیت چسب چوب ها نیز بهبود می یابد.
از دیگر کاربرد های مهم فنول، می توان به تولید رزین اشاره کرد. به این صورت که، از واکنش فنول با فرمالدئید در تولید رزین های فنولی استفاده شده و رزین تولید شده، با نام رزین فنول فرمالدئید شناخته می شود.
یکی دیگر از موارد کاربرد فنول در استخراج بیو مولکول ها بوده که در زیست شناسی مولکولی، از آن برای استخراج اسید های نوکئیک از نمونه های بافتی استفاده می شود.
علی رغم سمی بودن فنول در صورت استفاده به شکل خالص، این ماده دارای فواید و مزایای مختلفی در زمینه سلامتی می باشد که در ادامه، به برخی از آن ها اشاره می کنیم:
ترکیبات گیاهی موجود در فنول، به عنوان آنتی اکسیدان شناخته شده که می تواند واکنش رادیکال های آزاد را با سایر مولکول های بدن متوقف کرده و از بروز آسیب به DNA و یا اثرات مخرب و طولانی مدت بر سلامتی جلوگیری کند. رادیکال های آزاد به مولکول هایی گفته می شود که، الکترون خود را از دست داده و ناپایدار شده اند. به همین دلیل، مستعد واکنش و آسیب به مولکول های DNA شده و موجب می شوند آن ها، رادیکال های آزاد بیشتری تولید کنند. در این شرایط، مولکول های آنتی اکسیدان موجود در فنول، مانند سدی مقابل رادیکال های آزاد قرار گرفته و جایگزین الکترون از دست رفته شده و آن را بی ضرر می کنند.
بر اساس تحقیقات انجام شده، ثابت شده است که ترکیبات فنول، دارای برخی خواص و ویژگی های پیشگیری کننده از سرطان بوده که اغلب بررسی های انجام شده، هم بر روی مدل های حیوانی و هم مدل های انسانی انجام شده است. این مطالعات نشان دهنده این است که، دریافت فنول از رژیم غذایی سنگین، شامل ترکیبات فنولیک و غذا های سرشار از فنول، موجب تقویت سیستم ایمنی بدن شده و سلول های بدن را در برابر برخی بیماری های سخت مانند سرطان، مقاوم تر خواهد کرد. علاوه بر این، در حال حاضر در بیوتکنولوژی دارویی، استفاده از ساختار های پیچیده ترکیبات فنولی، موجب پذیرا کردن سلول های سرطانی برای درمان های شیمی درمانی نیز خواهد شد.
لازم است بدانید، استفاده از فنول در کنار تمام مزایا و فواید مهم گفته شده در زمینه سلامتی، دارای خطرات و اثرات مخربی نیز بوده که در صورت استفاده از مقادیر زیاد این ماده، اتفاق می افتد. در ادامه، برخی از نکات ایمنی در زمینه جلوگیری از بروز این خطرات را نام می بریم:
• از آن جایی که قرار گرفتن در معرض برخی مواد شیمیایی مانند فنول در تاسیسات صنعتی، موجب ایجاد خطر ابتلا به بیماری های قلبی خواهد شد، بهتر است در محل کار خود مراقب این مورد بوده و از قرار گرفتن در معرض این ماده خطرناک، خودداری کنید.
• بهتر است از استعمال و بلع موادی که حاوی فنول هستند، خودداری کنید. مصرف فنول به شکل خالص، موجب آسیب های جدی و ناگوار به معده، روده، مری و سایر اندام های گوارشی خواهد شد. در برخی موارد، حتی با یک بار استفاده از فنول خالص، احتمال مرگ افراد وجود دارد.
• از قرار دادن و استفاده از فنول بر روی پوست خود خودداری کرده، زیرا انجام این کار، موجب بروز آسیب های جدی و سخت به پوست، مانند سوختگی و تاول خواهد شد.
• از استنشاق و بوییدن فنول نیز خودداری کرده زیرا انجام این کار، مشکلات تنفسی و انقباض شدید عضلانی را در پی خواهد شد. علاوه بر این، استنشاق و بوییدن فنول، موجب آسیب به اندام سیستمیک در برخی حیوانات آزمایشگاهی نیز خواهد شد.
• لازم است از نوشیدن فنول نیز خودداری کرده، زیرا موجب اسپاسم عضلات شده و بر توانایی افراد در راه رفتن نیز تاثیر می گذارد. در برخی موارد، استفاده و نوشیدن آب حاوی فنول، می تواند منجر به مرگ شود.
• لازم است هنگام استفاده از فنول، از دستکش، محافظ و عینک استفاده شده و از تماس فنول با چشم و پوست، خودداری شود.
• در صورتی که در هنگام استفاده از فنول، دچار هر گونه علائم تنفسی، حساسیت پوستی، سردرد و یا تهوع شدید، استفاده از آن را متوقف کرده و به پزشک مراجعه نمایید.